طلای فناوری در دل خاک – رقابت جهانی بر سر عناصر نادر خاکی و نقش ایران

تصور کنید فلزاتی وجود دارند که بدون آن‌ها، گوشی هوشمند، خودرو برقی، توربین بادی، ماهواره و حتی سیستم‌های دفاعی پیشرفته عملاً کار نمی‌کنند. این فلزات همان عناصر نادر خاکی هستند؛ گروهی از ۱۷ عنصر شیمیایی کمیاب که نام‌هایی مثل نئودیمیم، پراسیودیمیم، دیسپروزیم و تربیوم در میانشان می‌درخشد.

حالا خبر بزرگ این است که Aclara Resources در همکاری با دانشگاه ویرجینیا‌تک در آمریکا، یک مرکز آزمایشی جداسازی عناصر نادر خاکی راه‌اندازی کرده است. این مرکز قادر است از خاک‌های غنی برزیل، عناصری با خلوص بالای ۹۹.۵٪ استخراج کند—مواد حیاتی برای ساخت آهنرباهای فوق‌قوی که قلب تپنده موتورهای خودروهای برقی و ژنراتورهای انرژی‌های تجدیدپذیر هستند.

چرا ابرقدرت‌ها این‌قدر به عناصر نادر خاکی حساس شده‌اند؟

کنترل زنجیره تأمین = کنترل آینده فناوری: چین امروز حدود ۷۰٪ بازار فرآوری این عناصر را در دست دارد. آمریکا، اتحادیه اروپا و ژاپن به دنبال کاهش این وابستگی‌اند تا در آینده دچار «شوک تأمین» نشوند.

نیروی محرکه انقلاب سبز: گذار به انرژی پاک (خودروهای برقی، انرژی بادی، خورشیدی) بدون این عناصر عملاً غیرممکن است.

اهمیت نظامی: سیستم‌های رادار، جت‌های جنگنده، زیردریایی‌ها و ماهواره‌ها هم به شدت به این عناصر وابسته‌اند.

مزیت‌ها و کاربردها

نئودیمیم و پراسیودیمیم (NdPr): برای ساخت آهنرباهای قوی در موتورهای برقی و هارددیسک‌ها

تربیوم و دیسپروزیم: افزایش مقاومت آهنرباها در دمای بالا—حیاتی برای موتورهای جت و توربین‌ها

ایتریوم و اروپیم: در نمایشگرها و تجهیزات نوری

لانتانیم: در باتری‌های قابل شارژ و عدسی‌های دوربین

ایران در کجای داستان است؟

ایران از نظر زمین‌شناسی، پتانسیل وجود ذخایر عناصر نادر خاکی را دارد—به‌ویژه در مناطقی از خراسان جنوبی، کرمان، یزد و آذربایجان. گزارش‌های پراکنده از وجود کانی‌های مونازیت و باستنازیت (حاوی عناصر نادر خاکی) وجود دارد، اما:

• مطالعات و اکتشافات هنوز محدود و ابتدایی‌اند
• زیرساخت فرآوری پیشرفته که بتواند این عناصر را از کانی‌ها جدا کند، وجود ندارد
• نبود سرمایه‌گذاری و فناوری بومی باعث شده ایران فعلاً بازیگر جدی این بازار نباشد

اگر ایران بخواهد سهمی در این رقابت جهانی داشته باشد، نیاز به:

• اکتشاف سیستماتیک و نقشه‌برداری زمین‌شناسی پیشرفته
• انتقال فناوری یا ایجاد مراکز فرآوری داخلی
• ایجاد همکاری‌های بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی
  دارد.

جمع‌بندی

راه‌اندازی مرکز آزمایشی Aclara–Virginia Tech تنها یک حرکت علمی نیست؛ این بخشی از یک رقابت ژئوپلیتیکی بزرگ برای تصاحب آینده فناوری و انرژی است. کشوری که زنجیره تأمین این عناصر را کنترل کند، نه فقط بازار خودروهای برقی یا انرژی سبز، بلکه حتی موازنه قدرت نظامی و اقتصادی جهان را شکل می‌دهد.